O filmie awangardowym
Eksperymenty fotograficzne Stefana sięgają czasów płockich, gdzie w latach dwudziestych poznaje i bada świat fotogramów, fotografii i kolaży fotograficznych. W Płocku też pisze artykuł „O możliwościach radiowych” (1928), zapowiadając powstanie odpowiednika współczesnej telewizji.
W latach 1930-1937 Stefan Themerson wraz z żoną Franciszką zrealizował, przy użyciu nowatorskich technik, pięć filmów awangardowych (m.in. „Aptekę” i „Przygodę człowieka poczciwego” – ten ostatni zachował się, w przeciwieństwie do pozostałych przedwojennych realizacji), które uważane są za kamień milowy w historii polskiego kina eksperymentalnego i awangardowego. Filmy te tworzone były głównie za pomocą oryginalnego urządzenia, umożliwiającego fotografowanie klatka po klatce, przedmiotów umieszczanych na przezroczystej kalce.
„Apteka” (1930) był pierwszym filmem zrealizowany przez Franciszkę i Stefana. Stanowił próbę zastosowania techniki fotogramu w filmie i był rozwinięciem zabiegów stosowanych w pierwszych filmach surrealistycznych Mana Raya. Stefan skonstruował w tym celu stół do zdjęć trickowych, gdzie kamera z dołu rejestrowała przedmioty leżące na kalce i szybie. Poruszając źródłem światła i przedmiotami, uzyskiwano kompozycje fotografowane następnie klatka po klatce. „Apteka” i „Europa” wyświetlane były wyłącznie na pokazach specjalnych, wywołując kontrowersyjne reakcje widzów i krytyki.
Pomysł zrealizowanej w roku 1932 „Europy”, która przyniosła rozgłos Themersonom, narodził się pod wpływem lektury futurystycznego poematu Anatola Sterna, wydanego w roku 1929 w opracowaniu graficznym Mieczysława Szczuki i Teresy Żarnowerówny. Film ten miał być wizualnym ekwiwalentem przedstawionej w utworze Sterna katastroficznej wizji Europy zmierzającej ku własnej zagładzie. Do dziś zachowały się pojedyncze kadry, a także zrekonstruowany przez Piotra Zarębskiego film „Europa II”. Rekonstrukcji, dokonanej przez amerykańskiego artystę Bruce’a Czeczewskiego, doczekał się zaginiony film „Apteka”.
15 października 2021 w warszawskim Kinie Iluzjon odbył się pierwszy powojenny polski pokaz legendarnego filmu Stefana i Franciszki Themersonów pt. „Europa”. Przez 80 lat film był uważana za zaginiony. Odnaleźli go pracownicy Instytutu Pileckiego w niemieckim archiwum federalnym Bundesarchiv podczas prowadzonych tam systematycznie badań. Animacja została odnowiona cyfrowo w studiu Fixafilm. Na potrzeby odnowionej wersji zamówiono ścieżkę dźwiękową skomponowaną przez holenderskiego twórcę Lodewijka Munsa.
W 1931 Themersonowie zakładają S.A.F. – Spółdzielnię Autorów Filmowych, w skład której wchodzą m.in.: J. i E. Cękalscy, A. Ford, W. Jakubowska, W. Lutosławski, S. Wohl, zajmującą się rozpowszechnianiem eksperymentalnej twórczości filmowej. W roku 1937 wydają f.a. (film artystyczny), czasopismo S.A.F.- u, poświęcone filmowi awangardowemu (teksty w języku polskim, francuskim i angielskim). W numerze 2. pisma ukazał się najważniejszy, dotyczący filmu tekst Stefana „O potrzebie tworzenia widzeń”. Trzy pozostałe filmy nakręcone w Polsce to filmy dźwiękowe: „Zwarcie”, „Drobiazg melodyjny” i „Przygoda człowieka poczciwego”.
„Drobiazg melodyjny” i „Zwarcie” miały charakter reklamówek wyświetlanych jako dodatki podczas pokazów filmów fabularnych, a ich wysoki poziom artystyczny sprawił, że niektórzy krytycy poświęcali im w swoich wypowiedziach więcej uwagi aniżeli filmom właściwym. Do dziś filmy te są prezentowane na przeglądach kina awangardowego na całym świecie. W Anglii powstały ich dwa kolejne filmy eksperymentalne: „Calling Mr Smith” (Wzywamy Pana Smitha) – przekazujący prawdę o okrucieństwach zbrodni niemieckich i martyrologii narodu polskiego i „The Eye and the Ear” (Oko i ucho) – badanie powiązania obrazu z dźwiękiem (realizowane na podstawie precyzyjnych partytur).
Filmy zrealizowane przez Franciszkę i Stefana Themersonów:
- „Apteka” – fotogramy w ruchu, film czarno-biały, niemy, 35 mm, 3 min, Warszawa, 1930 (film zaginiony)
- „Europa” – inspirowany futurystycznym poematem Anatola Sterna Europa, cz/b, niemy, 35 mm, 15 min, Warszawa, 1931/32 (film odnaleziony)
- „Drobiazg melodyjny” – fotogramy zrytmizowane z muzyką M. Ravela, cz/b, 35 mm, 3 min, 1933 (film zaginiony)
- „Zwarcie” – muz. W. Lutosławski, cz/b, dźwiękowy, 35 mm, 10 min, Warszawa, 1935 (film zaginiony)
- „Przygoda Człowieka Poczciwego” – muz. S. Kisielewski, cz/b, 35 mm, 10 min., Warszawa, 1937
- „Calling Mr. Smith” – muz. J. S. Bach, K. Szymanowski i Horst Wessel Lied, Dufay-colour, 35 mm, 10 min, Londyn, 1943
- „The Eye & The Ear” – muz. K. Szymanowski, cz/b, 35 mm, 10 min, Londyn, 1944/45
Oprac. m.in. na podst. materiałów z wystawy „Świat widziany inaczej… ojciec i syn. Mieczysław i Stefan Themersonowie” przygotowanej przez Książnicę Płocką w 2011 roku w ramach festiwalu SkArPa (obecnie Festiwal Themersonów).
