Literatura

Mieczysław był autorem powieści i dramatów. Niektóre byływystawiane w płockim teatrze. Stefan napisał pięć miniopwieści. Wspólnie z Franciszką stworzył również wiele książek dla dziec. On pisał, a ona tworzyła ilustracje.

Mieczysław był lekarzem internistą, który uwielbiał pisać. Jego artykuły publikowały takie czasopisma jak: „Zdrowie”, „Ginekologia”, „Izraelita”, „Goniec Poranny”, „Kurier Codzienny”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Rozmaitości Literackie i Naukowe” oraz płockie gazety. Pisał też dramaty: „Tajemnica”, „Trucizna”, „Pieśń”, „Na fali”. Ten ostatni i „Truciznę”, wystawił w teatrze płockim w 1903 roku. Truciznę wystawiono tam ponownie w roku 1909 roku. W 1927 roku wydał powieści pt. „Szpieg” (1927), a dwa lata później „Bunt krwi”.

Stefan napisał pięć długich opowiadań czy minipowieści: „Kardynał Polatuo”, „Tom Harris”, „Generał Piesc”, „Euklides był osłem” i „Wyspa Hobsona”. We wszystkich spotykają się wciąż te same osoby, powiązane rozmaitymi zbiegami okoliczności i koligacjami.

Kardynał Polatuo – w wersji angielskiej dzieło wydał w 1961 roku Gaberbocchus. Na wielu anglosaskich uczelniach książka – „perełka, arcydzieło filozoficznego dadaizmu” – weszła w skład korpusu lektur wymaganych podczas studiów lingwistycznych.
Tom Harris – różni się od innych powieści Themersona „zwyczajnym” tytułem, forma utworu udaje powieść kryminalną, by niespodziewanie wyjść z kolein gatunku albo wyśmiać jego stereotypowe rozwiązania, autor gra tu z konwencją literatury popularnej, włączając do niej wątki filozoficzne. Pierwsze wydanie ukazało się w 1967 roku nakładem Gaberbocchusa.
Generał Piesc – opowieść jest osnuta na motywach faustowskich – zaznaczał Themerson, Piesc jest najbardziej enigmatyczną postacią, Wielkim Nieobecnym tej powieści, pojawia się na kartach raz tylko, na chwilę, by zaraz umrzeć; atmosferę tekstu budują polskie rekwizyty, a Polska ukazana jest w symbolach i porównaniach z Anglią, opisana z dystansu, jej mity i temperament wykpione; po raz pierwszy Generała Piesca opublikował w 1976 roku Gaberbocchus.
Euklides był osłem – powieść ta ukazała się w 1986 roku pod angielskim tytułem The Mystery of the Sardine, gdyż tytuł Euclid Was an Ass uznano za nieodpowiedni dla brytyjskiego i amerykańskiego czytelnika; polski tytuł książki nie wzbudził kontrowersji; powieść igra z gatunkiem, pod jaki się podszywa – z powieścią sensacyjną z elementami fantasy, zawarta jest w niej dogłębna krytyka filozofii i innych nauk humanistycznych konstruowanych w oderwaniu od rzeczywistości, dalekim tłem wydarzeń jest polskość, a całą książkę można czytać jak sen, w którym bohaterowie próbują określić swoją tożsamość i uporać się z etykietkami przyczepionymi im przez społeczeństwo.
Wyspa Hobsona – Themerson napisał tę powieść na kilka miesięcy przed śmiercią, zebrał w niej pojawiających się we wcześniejszych utworach bohaterów – panoptikum ludzkich postaw i poglądów, zawarł najważniejsze wątki i tematy, siedemdziesięcioośmioletni letni wówczas autor kreśli w swej powieści portret starego człowieka, który wraca do odległej przeszłości, żegna się z nią i odchodzi; bliscy Themersona twierdzili, że domknął swoją twórczość świadomie, decydując niczego już po Wyspie… nie pisać.

„Są tacy, którzy myślą tak jak się pisze, i są tacy, co piszą tak jak się myśli. I myślę, że się nie myśli okrągłymi zdaniami, myślę, że jak się w myślach zaczyna zdanie, nie jest się pewnym, jak to zdanie się skończy; myślę, że się myśli małymi odcinkami, które w miarę myślenia narastają.”

[Notatki z prywatnego archiwum autora, cyt. za: E. Kraskowska, Twórczość Stefana Themersona. Dwujęzyczność a literatura, Zakład Narodowy Ossolińskich, Wrocław 1989]

Franciszka i Stefan
Literatura dla dzieci była pasją Themersonów, równocześnie stanowiąc ich źródło utrzymania. Kilka książeczek wydanych przed wojną pozwoliło młodym artystom na testowanie pomysłów typograficznych i idei, rozwijanych potem w esejach Stefana. Postaci takie jak: Pędrek Wyrzutek, Bayamus, termity („Wykład profesora Mma”), Lampadefor Metafrestes oraz Ubu i Alicja z rysunków i scenografii Franciszki wywodzą się z tego dziecięcego świata. (…) Niepodważalne wartości książek dziecięcych Themersonów to słowotwórstwo, oryginalne połączenie tekstu z ilustracją, nowatorska typografia.

(… ) włączali też w treść zadania dla czytelników, rebusy i zagadki. Aktywny udział czytelnika w tworzeniu dzieła stanie się jednym z założeń (…) Pojawia się postulat znamienny dla późniejszej twórczości Stefana – weryfikacja przyjętej tezy, samodzielność sądów, wiedza zamiast wiary, prawo do zachowania indywidualności etc. Edukacja według Themersonów jest poszukiwaniem rozwiązania na własną rękę (…) Większość książeczek dla dzieci stworzonych przez młodych Themersonów zwraca uwagę typografią, rozmieszczeniem ilustracji na stronie, schematami, rebusami, rysunkami, które sprawiają, że tekst trzeba czytać w koło, rozszyfrować z obrazków (…). W ten sposób zaczyna się przygoda literacko-wizualna i wydawnicza Themersonów, z której narodzi się idea Wewnętrznego Pionowego Justunku i wyrośnie legenda wydawniczej awangardy, londyński Gaberbocchus. [A. Prodeus, Themersonowie. Szkice biograficzne, Czuły Barbarzyńca Press, Warszawa 2010]

Oprac. na podst. materiałów z wystawy „Świat widziany inaczej… ojciec i syn. Mieczysław i Stefan Themersonowie” przygotowanej przez Książnicę Płocką w 2011 roku w ramach festiwalu SkArPa.