Wyspa i eksperyment.
W Themersonowskim laboratorium sztuk i dyskursów

Jedną z najtrafniejszych formuł pozwalających w sposób sugestywny określić bogatą i zróżnicowaną twórczość Stefana Themersona, polskiego i angielskiego powieściopisarza, eseisty, poety, filmowca, kompozytora, wreszcie filozofa mieszkającego przez 46 lat na Wyspach Brytyjskich, jest formuła eksperymentu. Warto zastanowić się jednak, jak można rozumieć ów eksperyment. Czy powinno się ujmować go jako zaplanowane wcześniej metodyczne działanie, eksperymentatora, w wyniku którego dochodzi do odkrycia nowych praw rządzących rzeczywistością, życiem społecznym lub sztuką? Czy lepiej upatrywać w nim dzieła przypadku, jak robili to surrealiści dążący do ograniczenia wpływu człowieka na przebieg praktyk eksperymentalnych? Czy eksperyment musi zachodzić w przestrzeni laboratoryjnej, specjalnie przygotowanej, pozwalającej wyeliminować wszystkie czynniki poboczne, które mogłyby wywrzeć nieprzewidziany wpływ na jego wynik? Czy zawsze polega on na intencjonalnym wywołaniu określonych zjawisk oraz obserwowaniu ich przebiegu, a jego celem jest weryfikacja sformułowanej wcześniej hipotezy, następnie jej przyjęcie lub odrzucenie w wyniku prowadzonych obserwacji oraz poznanie prawidłowości rządzących funkcjonowaniem konkretnego zjawiska? Czy też może eksperyment powinien odbywać się w warunkach naturalnych, w których tylko część okoliczności podlega ścisłej kontroli? Warto również zastanowić się, czy wynikiem eksperymentu musi być odkrycie prawa, czy jego rezultatem może być wynalezienie czegoś nowego, a jeśli to drugie, to czy do tego, by uzyskać nowość wystarczy osadzić to, co istniało już wcześniej w kontekście odmiennym niż macierzysty, czy, przeciwnie, wynalezienie nowości musi wiązać się uzyskaniem czegoś, czego dawniej nie znano w zupełnie nowych warunkach.

Jeśli spojrzymy całościowo na dzieła Themersona, na pierwszy plan w jego praktykach eksperymentalnych wysunie się współobecność sztuk i dyskursów, a nowe, możliwe sposoby ich współistnienia okażą się przedmiotem nieustannej uwagi i wciąż ponawianych eksperymentów artystycznych. Warto uświadomić sobie, że bez eksperymentalnego podejścia do otaczającego świata nie byłaby możliwa twórcza współpraca Themersona z jego żoną Franciszką, owocująca poszukiwaniami intersemiotycznymi prowadzonymi równocześnie w obrębie tekstów literackich i wizualnych, czego świadectwa odnajdziemy zarówno w utworach dla dzieci takich jak Jacuś w zaczarowanem mieście¹ (1931), Poczta² (1931) i Narodziny liter³ (1932), Nasi ojcowie pracują⁴ (1932), Był gdzieś haj taki kraj i Była gdzieś taka wieś⁵ (1935), Przygody Marceljanka Majster-klepki⁶ (1938), O stole, który uciekł do lasu⁷(1963), jak i w książkach jak: Przygody Pędrka Wyrzutka⁸(1951), Hau! Hau! czyli kto zabił Ryszarda Wagnera?⁹ (1951), Wykład Profesora Mmaa¹⁰(1953), Faktor T¹¹(1956), Kardynał Pölätüo¹²(1961) adresowanych do starszych odbiorców. Bez predylekcji Themersonów do eksperymentowania na granicy sztuk trudno wyobrazić sobie także powstanie awangardowego filmu Europa (1931)inspirowanego futurystycznym poematem pod tym samym tytułem pióra Anatola Sterna z 1925 roku czy nawet publikację bestlookerów przez wydawnictwo Gaberbocchus Press¹³. Gdyby nie żyłka eksperymentatorska światła dziennego nie ujrzałaby pewnie nigdy teoria poezji semantycznej sformułowana w Bayamusie¹⁴ (1948), zrywająca wzorem awangardzistów z tradycją linearnego zapisu i zastępująca poszczególne słowa ich definicją słownikową, nie zaistniałaby też pragnienie kreacji widzeń (sformułowane w tekście O potrzebie tworzenia widzeń¹⁵, 1937) wyrastające z dążenia do „poznania, jaki rodzaj muzyki może być wytworzony przez wyrysowane kształty i jakie kształty mogą być stworzone dzięki graniu pewnego rodzaju muzyki”¹⁶. Bez pasji eksperymentowania nie zostałyby również napisany wiersz Wariacje na temat,¹⁷ nie byłyby także możliwe ani Themersonowskie eksploracje różnic i granic między mediami ani innowacje typograficzne.

Jak pamiętamy, twórca dziwił się wręcz, że „linearny sposób mówienia i linearny sposób myślenia zostały, nie wiedzieć czemu, uznane za naturalne, przynajmniej dla gatunku ludzkiego (…)”¹⁸, i zastanawiał się, [c]zy wolność w układaniu symboli w dwóch wymiarach na zadrukowanej stronicy spowoduje, ułatwi nielinearny sposób filozoficznego myślenia o strukturze świata?”¹⁹. Themerson był zdania, że nawet poprzez ingerencję w kształt i układ znaków wizualnych na stronie da się przełamywać konwencjonalne i stereotypowe formy myślenia i stymulować poznawczo samego siebie i odbiorcę. A przekonanie – które warto przypomnieć, przywołując słowa Lampadefora Metafrastesa, bohatera opowiadania zatytułowanego Hau! Hau! czyli kto zabił Ryszarda Wagnera – że „świat jest bardziej skomplikowany niż nasze prawdy o nim”²⁰, skłaniało artystę i myśliciela do ciągle nowych poszukiwań zarówno estetycznych, jak i epistemologicznych.

Łatwość, z jaką Stefan Themerson i jego żona Franciszka przechodzili z języka polskiego na język francuski, a potem angielski, przełamywali bariery języków poszczególnych sztuk i stylów, uwidoczniła się także na płaszczyźnie dyskursywnej i pozwoliła pisarzowi wędrować w poszukiwaniu nowych wymiarów poznania od literatury w poprzek różnych dziedzin wiedzy, począwszy od filozofii, poprzez antropologię, na socjologii, a nawet fizyce skończywszy.

Jednym z najważniejszych typów dyskursu prezentowanych w powieściach Themersona jest dyskurs filozoficzny, który wchodząc w związki z dyskursem literackim pod piórem Themersona poszerza zarówno swój potencjał ekspresji, jak i swoje możliwości poznawcze, a jednocześnie pozwala na artystyczne przepracowanie problemu tożsamości, także tej rozumianej gatunkowo, i umożliwia eksplorację granic między człowiekiem i zwierzęciem, naturą i kulturą. Co istotne, w Themersonowskim laboratorium sztuk, dyskursów i form tożsamość wymyka się ujęciom esencjalnym, jawi się oksymoronicznie jako procesualna, nie tyle jest, ile się staje: zaczyna się dziać, potem dzieje się, wreszcie dziać się przestaje. Do jej opisu – jak uważał sam Themerson – lepszy będzie zatem czasownik niż rzeczownik.

W zasadzie wszystkie powieści Themersona obfitują w leksykalne odniesienia do dyskursu filozoficznego. Obok nie zawsze prawdopodobnych pomysłów fabularnych pojawiają się w nich terminy takie jak: substancja, imperatyw kategoryczny, poznanie, empiryzm, pozytywizm, solipsyzm, relatywizm, logika i inne. Znajdziemy tu między innymi aluzje do Kantowskiej dzieła Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która ma wystąpić jako nauka²¹w formie tytułu rozprawy Kardynała Pölätüo Prolegomena do filozofii Pölätüomizmu. Napotkamy tu ponadto cytaty z dzieł Georga Berkeley’a oraz natrafimy na parafrazy i pastisze fragmentów dzieła św. Tomasza z Akwinu Summa contra Gentiles²². Themerson wprowadza też często odniesienia do dyskursu filozoficznego, odwołując się do konwencji gatunkowych znanych z tradycji literatury i filozofii. Jednym z nich jest powiastka filozoficzna – gatunek wywodzący się z osiemnastowiecznej tradycji powieściowej reprezentowanej we Francji przez Woltera i jego dzieła takie jak Kandyd, czyli optymizm²³ (Candide, ou l’Optimisme 1759), Zadig, czyli los²⁴ (Zadigou la Destinée 1747) czy Denisa Diderota, autora powiastki Kubuś Fatalista i jego pan²⁵(Jacques le fataliste et son maître 1796) lub Ignacego Krasickiego, twórcę tekstu Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki²⁶ (1776). Do tej właśnie tradycji gatunkowej Themerson nawiązał, pisząc powieść The adventures of Peddy Bottom [1951] (Przygody Pędrka Wyrzutka, 1957), i kreując w niej głównego bohatera o niejasnym statusie ontologicznym, którego tożsamość konstytuuje się w spojrzeniu, jedynie na chwilę, i pozostaje zależna od punktu widzenia tego, kto go postrzega: „ludzie myśleli – czytamy w książce o Pędrku – że jest w nim coś psiego (…), psy zaś były zdania, że w nim jest coś ze słowika i dziwiły się, dlaczego nie śpiewa (…), ryby piły myślały, że w nim jest coś słowiczego (…), a (…) pewien kot pomyślał, że w nim jest coś z ryby i próbował go zjeść”²⁷. W konsekwencji bohater postanawia wyruszyć w podróż w poszukiwaniu własnej tożsamości, a jego spotkania z innymi bohaterami stają się punktem wyjścia do artystycznych rozważań nad filozoficznymi problemami identyfikacji, samoidentyfikacji, obcości, przynależności do wspólnoty i zagadnieniem granic oraz zasadnością reguł, które je konstytuują.

Charakterystyczne dla artystycznych eksperymentów Themersona i jego gier intetekstualnych z kontekstem filozoficznym jest prezentowanie problemów filozoficznych z perspektywy pozaludzkiej, czego liczne dowody można wskazać po pierwsze, w powieści Wykład profesora Mmaa (będącej rodzajem baśni filozoficznej z elementami satyry ukazującej dylematy filozoficzne związane z naturą ludzką z punktu widzenia termitów), po drugie, we wspomnianej powiastce Przygody Pędrka Wyrzutka, po trzecie zaś w powieści Hobson’s Island²⁸wydanej w 1988 roku już po śmierci pisarza, a w Polsce opublikowana po raz pierwszy w tłumaczeniu Ewy Kraskowskiej przez Państwowy Instytut Wydawniczy w 1997 roku pod tytułem Wyspa Hobsona.

Wyspa Hobsona to utwór stanowiący jedenz najbardziej wymownych przykładów eksperymentalnego podejścia zarówno do tradycji literackiej oraz filozoficznej, jak i do refleksji, która przynależy do obszaru badań socjologicznych.Eksperyment Themersona nie tylko wiąże się tu z hybrydyzacją formy (włączeniem w tok narracji treści listu, zapisu nutowego, kwestii wypowiadanych przez lektora filmu czy alfabetu Morse’a, lecz także polega na poszukiwaniu form i języków pozwalających wyrazić oryginalne myślenie filozoficzne na temat znanych problemów etycznych, politycznych, wreszcie związanych z relacją człowieka do natury. W Wyspie Hobsona pisarz zastanawia się między innymi nad tym, czy zwierzęta i ateiści mogą być etyczni oraz czy etyka może wywodzić się wyłącznie od Boga, posługując się popularną konwencją powieści szpiegowskiej i łącząc ją z konwencją dystopijno-przygodową zastosowaną wcześniej między innymi w książkach Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi²⁹ (1870) i Tajemnicza wyspa³⁰ (1874) Juliusza Verne’a.

Co istotne, sytuując część powieściowych wydarzeń na Wyspie Hobsona, Themerson nawiązuje pośrednio, a zarazem krytycznie do tradycyjnych literackich koncepcji utopii społecznych, których zalążki odnaleźć można w dialogach Platona Timaios³¹ i nieukończony Kritias³², przedstawiających początkowo sprawiedliwe, mądrze rządzone państwo położone na wyspie zwanej Atlantydą, pogrążonej w głębinach oceanu w wyniku trzęsienia ziemi, kiedy ludzkie instynkty jej mieszkańców wzięły górę nad pierwiastkami boskimi. Pisarz odwołuje się też krytycznie do Nowej Atlantydy (1623), utopii nowożytnej Francisa Bacona³³, w której państwo usytuowane na wyspie Bensalem było rządzone zgodnie z zasadą równości wszystkich ludzi i miało stać się zaczynem nowej cywilizacji. Analogicznie jak wcześniej Utopia Thomasa Morusa³⁴ (1516) (będąca teokracją, w której władza świecka i duchowa sprawowana jest przez kapłanów), podobnie jak Państwo Słońca (1602) Thomasa Campanelli³⁵, w którym mieszkańcy podejmują decyzje kolektywnie, tworzą rodziny i żyją w sposób prawy i wolny od trosk), tak samo jak w książce Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776) (w której mieszkańcy wyspy Nipu organizują się w systemy rodzin żyjących w harmonii i uznają tylko jedną władzę – rodziców nad dziećmi), Nowa Atlantyda jest miejscem szczęśliwym, gdzie triumfuje rozum, na plan pierwszy wysuwają się rozwój nauki i ekspansja techniki, naukowcy pomagają ludności leczyć choroby, opracowują kolejne wynalazki takie jak łodzie podwodne czy maszyny latające.

Na wyspie Hobsona niczym w Podróżach Guliwera, czyliPodróżach do wielu odległych narodów świata, w 4 częściach, opisane przez Lemuela Guliwera, najpierw lekarza okrętowego, później kapitana kilku statków pióra Jonathana Swifta³⁶, można doszukać się elementów parodii nie tylko powieści przygodowej, lecz także samej idei eksperymentów społecznych na wyspie. Przemiany Wyspy Hobsona traktowanej jako miejsce eksperymentów społecznych są nie mniej interesujące niż wydarzenia, jakie miały miejsce na wyspach stworzonych przez znanych literackich poprzedników pisarza. Początkowo, gdy wyspę Hobsona zamieszkuje tylko jedna rodzina i tylko ona opiekuje się nią zgodnie z wolą zleceniodawców, wyspa przypomina biblijny raj usytuowany XX wieku, pomimo tego, że z założenia ma być ona miejscem schronienia dla dysydentów politycznych, a rodzina nie jest tego świadoma. Potem, gdy na wyspę przybywają kolejni goście, zaczyna ona przypominać sobie współczesne Inferno, w którym testowana jest nowa broń biologiczna. Ta broń to szczególny gatunek małp, na widok których umiera się ze śmiechu.

Dzieje wyspy Hobsona jako wyizolowanej przestrzeni eksperymentu społecznego nie pozostawiają złudzeń, co do predyspozycji ludzkiego gatunku, który chciałby sytuować się nad innymi stworzeniami, ale finalnie, nawet jeśli powtórzy się jego dzieje w warunkach eksperymentalnych, będzie on dążyć do samozagłady. Posługując się rozumem i nauką, osiągnie cele przeciwne do zamierzonych i – jak w Wyspie Hobsona – zmieni dający dystans i niosący ulgę śmiech w śmiercionośną broń. Zanim to uczyni, zamieni działania etyczne w rozkazy i będzie negować (także własną) naturę, odmawiając jej etyki przejawiającej się choćby opieką nad potomstwem, etyki będącej warunkiem możliwości procesów ewolucyjnych oraz warunkiem przetrwania.

Ta deziluzja przejawia się w powieści najpełniej w refleksji Seana D’Eartha:

„Sean – czytamy w powieści – miał wielką ochotę opowiedzieć Smithowi o wszystkim, co mu przychodziło do głowy, ale wiedział, że nie zna dostatecznej ilości dorosłych słów, aby to wyrazić. Poznał właśnie słowa ateista, etyka i logika, ale czuł, że to za mało. Zwłaszcza, że nie był pewien ,czy je dobrze rozumie. Smith powiedział etyka i etyczny, ale czy można powiedzieć etykować, tak jak się mówi na przykład zabijać albo jeść? Byłoby łatwiej, gdyby to było możliwe. Można byłoby na przykład powiedzieć: wielka małpa siedzi i etykuje. Smith mówi, że zwierzęta nie mogą być etyczne. Ale dlaczego, skoro etykują? Bo przecież etykują? Czyż wielka małpa-matka nie etykuje? Albo ptaki (z wyjątkiem być może kukułki), czyż ptaki nie etykują wysiadując swoje jajka zamiast je zjadać na śniadanie? Czyż nawet lis nie etykuje, kiedy porywa i zabija kurczęta, aby je zanieść swojej lisicy i swoim młodym? Więc może istnieją dwie etyki, jedna etyka wielkiej małpy, oparta na etykowaniu, a druga etyka Smitha, oparta na wydawaniu rozkazów. On, Sean, osobiście czuł się znacznie bliżej wielkiej małpy niż Smitha, czuł się bliżej niej, bo oboje wiedzieli, co to znaczy etykować, chociaż żadne z nich nie wiedziało, jak to wyrazić, jak to wyrazić słowami (…)³⁷. [P]o prostu zjawił się, jak wyczarowany, znikąd, taki żywy obraz małpy i jej dziecka (…), piękny obraz, jak obrazy Madonny, obrazy Rafaela, Madonna z Dzieciątkiem, właśnie, ciepłe, renesansowe Madonny, nie te sztywne, bizantyjskie, surowe Matki, nie, kiedy po raz pierwszy zobaczył taką piękną, renesansową Małpę z Dzieciątkiem? Nie mógł sobie przypomnieć ,ale była w nim, widział ją oczyma duszy, uśmiechała się do maleństwa i mówiła – Bądź gotów. (…) Chodził i myślał. Dlaczego ludzie nie rozumieją, że to właśnie, co wzbraniają się nazwać etyką małpy, jest podstawą tego, co nazywają ewolucją, bo przecież gdyby małpy nie były–.—.—.-.,żadna małpa by nie .—–.-…—-.–.-.-..-.-nieprawdaż?”³⁸

Warto zastanowić się, dlaczego Themerson z taką konsekwencją nie tylko przekraczał granice dyskursów, form, sztuk i mediów, lecz także granice tego, co możliwe, w czym przychodziła mu z pomocą wyobraźnia. Zawodowi filozofowie akademiccy – jak stwierdzał pisarz – nie ufali mu i czasami pytali, sądząc, że autor z nich kpi, co nie było prawdą: „Jeśli masz coś ważnego do powiedzenia, to dlaczego robisz to w tak dziwny sposób?” Autotematyczne wypowiedzi Themersona świadczą o tym, że pisarz traktował literaturę jako laboratorium, w którym przeprowadza się eksperymenty, których celem jest pogłębienie wiedzy o człowieku i świecie. W eseju Faktor T Stefan Themerson podkreślał, że nauki, która nie potrafi przeprowadzić eksperymentu, nie należy uważać za bezsilną. Jeśli nie jest w stanie przeprowadzić eksperymentu, ma prawo go sobie wyobrazić. „Jeśli nie możemy przywołać Rzeczywistości na pomoc, możemy zwrócić się o pomoc do Wyobraźni”³⁹ – pisał. Jego zdaniem nie da się sprowadzić do laboratorium Hamleta, braci Karamazow czy niepiśmiennej dziewczyny z Domremy i obserwować ich w specjalnie zaaranżowanych warunkach. Można to jednak zrobić na kartach powieści lub na scenie teatralnej⁴⁰. Eksperymentowanie w literaturze z różnymi sztukami, formami i dyskursami, konieczność wymyślania się w charakterystyczne dla nich sposoby wyrażania i punkty widzenia chroniło pisarza przed zamknięciem się w klatce własnego myślenia, było treningiem niewyczerpanej żywotności i otwartości umysłu.

---

BIBLIOGRAFIA

Bacon, Francis. Nowa Atlantyda i Z wielkiej odnowy. Tłum. Wiktor Kornatowski, Jan Wikarjak. Kościerzyna: Wydawnictwo: ALFA, 1995.

Campanella, Thomas. Państwo Słońca. Tłum. Wiktor Kornatowski. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1954.

Diderot, Denis. Kubuś fatalista i jego pan. Tłum. Tadeusz Boy Żeleński. Warszawa: Iskry, 2018.

Kant, Immanuel. Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która ma wystąpić jako nauka; Ugruntowanie metafizyki moralności; Metafizyczne podstawy przyrodoznawstwa; Krytyka praktycznego rozumu. W: Kant, Immanuel. Dzieła zebrane. Tom III. Toruń: Wydawnictwo UMK 2012.

Krasicki, Ignacy. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973.

Kraskowska, Ewa. Twórczość Stefana Themersona – dwujęzyczność a literatura. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1989.

Kraskowska, Ewa. Tyłem, ale naprzód. Studia i szkice o Themersonach. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2018.

Morous. Tomasz. Utopia. Tłum. Kazimierz Abgarowicz. Poznań: Instytut Wydawniczy „Kultura”, 1947.

Mróz, Tomasz. „Bertranda Russella spotkania z filozofią polską (L. Chwistek, W. Lutosławski, S. Themerson)”. Studia Philosophica Wratislaviensia 6 (2011), z. 3.

Nalewajk, Żaneta. The Laboratory of Discourses and Forms. Hobson’s Island and other novels by Stefan Themerson in the context of intertextual references to philosophy, Tekstualia 1/6 (2020): 97‒103.

Platon. Kritias. Tłum. Władysław Witwicki. Warszawa: Wydawnictwo Marek Derewiecki, 2021.

Platon. Timaios. Tłum. Władysław Witwicki. Warszawa: Wydawnictwo Marek Derewiecki, 2021.

Sady, Małgorzata. „Gaberbocchus Press. Londyn 1948–1979”. Gościniec Sztuki 2 (2011): 74–88.

Swift, Jonathan. Podróże Guliwera. Tłum. Jan Kott. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1957.

Św. Tomasz z Akwinu. Summa contra gentiles. Prawda wiary chrześcijańskiej w dyskusji z poganami, innowiercami i błądzącymi. Tłum. Zofia Włodek, Włodzimierz Zega. Poznań: Wydawnictwo W drodze, 2003, 2007, 2011.

Themerson Stefan. Faktor T. Poznań: Gaberbocchus w Polsce, 2004.

Themerson, Stefan. Jacuś w zaczarowanem mieście. Ilustr. Franciszka Weinles-Themerson. Gdańsk–Warszawa: Festiwal „Świat według Themersonów”, 1993.

Themerson, Stefan. Adventures of Peddy Bottom. Drawings by Franciszka Themerson. Amsterdam: Gaberbocchus Press/De Harmonie, 2003.

Themerson, Stefan. Bayamus. Trad. par Gérard-Georges Lemaire. Paris: Editions Allia, 2017.

Themerson, Stefan. Był gdzieś haj taki kraj i Była gdzieś taka wieś. Piaseczno: Wydawnictwo Widnokrąg, 2013.

Themerson, Stefan. Faktor T. Poznań: Gaberbocchus w Polsce, 2004.

Themerson, Stefan. Hau! Hau! czyli kto zabił Ryszarda Wagnera?. Ilustr. Franciszka Themerson. Poznań: Gaberbocchus w Polsce, 2004).

Themerson, Stefan. Hobson’s Island. London – Boston: faber i faber, 1988.

Themerson, Stefan. Jestem czasownikiem, czyli zobaczyć świat inaczej. Red. Klara Kopcińska, Marek Grala. Płock: Dom Kultury w Płocku, Klub Artystyczny Płocczan, 1993.

Themerson, Stefan. Kardynał Pölätüo, Generał Piesc. Warszawa: Iskry 2013.

Themerson, Stefan. Kardynał Pölätüo. Generał Piesc. Warszawa: Iskry, 2013.

Themerson, Stefan. Logic, Labels and Flesh. London: Gaberbocchus, 1974.

Themerson, Stefan. Logika, etykiety i ciało. Tłum. Małgorzata Sady. W: Themerson, Stefan. Utwory rozrzucone. Tom 6. Poznań: Gaberbocchus w Polsce, 2012.

Themerson, Stefan. Narodziny liter. Ilustr. Franciszka Themerson. Piaseczno: Wydawnictwo Widnokrąg, 2014.

Themerson, Stefan. Nasi ojcowie pracują. Ilustr. Franciszka Themerson. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1933.

Themerson, Stefan. O potrzebie tworzenia widzeń. Warszawa: CSW Zamek Ujazdowski, 2008.

Themerson, Stefan. O stole, który uciekł do lasu. Warszawa: Fundacja Festina Lente Wydawnictwo, 2013.

Themerson, Stefan. Poczta, ilustr. Franciszka Themerson. Piaseczno: Wydawnictwo Widnokrąg, 2013.

Themerson, Stefan. Przygody Marceljanka Majster-klepki. Piaseczno: Wydawnictwo Widnokrąg, 2017.

Themerson, Stefan. Przygody Pędrka Wyrzutka. Warszawa: Iskry, 2002.

Themerson, Stefan. The Adventures of Peddy Bottom, drawings by Franciszka Themerson. Amsterdam: Gaberbocchus Press/De Harmonie 2003.

Themerson, Stefan. Wariacje na temat. W: Themerson, Stefan. Wiersze wybrane 1939‒1945. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2000.

Themerson, Stefan. Wykład Profesora Mmaa. Warszawa: W.A.B., 2013.

Themerson, Stefan. Wyspa Hobsona. Tłum. Ewa Kraskowska. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1997.

Themerson, Stefan. Hobson’s Island. London–Boston: faber and faber, 1988.

Verne, Juliusz. 20 000 mil podmorskiej żeglugi. T. 1‒2. Tłum. Bolesław Kielski. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2010.

Verne, Juliusz. Tajemnicza wyspa. T. 1‒2. Tłum. Bolesław Kielski. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2010.

Wolter. Zadig, czyli los. W: Wolter, Powiastki filozoficzne. Tłum. Tadeusz Boy Żeleński. Warszawa-Kraków-Poznań: Gebethner i Spółka, 1917.

Wolter. Kandyd, czyli optymizm. Tłum. Tadeusz Boy Żeleński. Warszawa: Iskry, 2018.

---

PRZYPISY

1 Stefan Themerson, Jacuś w zaczarowanem mieście, ilustr. Franciszka Weinles-Themerson (Gdańsk–Warszawa: Festiwal „Świat według Themersonów” 1993).

2 Stefan Themerson, Poczta, ilustr. Franciszka Themerson (Piaseczno: Wydawnictwo Widnokrąg, 2013).

3 Stefan Themerson, Narodziny liter, ilustr. Franciszka Themerson (Piaseczno: Wydawnictwo Widnokrąg, 2014).

4 Stefan Themerson, Nasi ojcowie pracują, ilustr. Franciszka Themerson (Warszawa: Gebethner i Wolff, 1933).

5 Stefan Themerson, Był gdzieś haj taki kraj i Była gdzieś taka wieś (Piaseczno: Wydawnictwo Widnokrąg, 2013).

6 Stefan Themerson, Przygody Marceljanka Majster-klepki (Piaseczno: Wydawnictwo Widnokrąg, 2017).

7 Stefan Themerson, O stole, który uciekł do lasu (Warszawa: Fundacja Festina Lente Wydawnictwo, 2013).

8 Stefan Themerson, Przygody Pędrka Wyrzutka,(Warszawa: Iskty, 2002).

9 Stefan Themerson, Hau! Hau! czyli kto zabił Ryszarda Wagnera?, il. Franciszka Themerson (Poznań: Gaberbocchus w Polsce, 2004).

10 Stefan Themerson, Wykład Profesora Mmaa (Warszawa: W.A.B., 2013).

11 Stefan Themerson, Faktor T (Poznań: Gaberbocchus w Polsce, 2004).

12 Stefan Themerson, Kardynał Pölätüo. Generał Piesc (Warszawa: Iskry, 2013).

13 Małgorzata Sady, „Gaberbocchus Press. Londyn 1948–1979”, Gościniec Sztuki 2 (2011): 74–88.

14 Stefan Themerson, Bayamus, trad. par Gérard-Georges Lemaire (Paris: Editions Allia, 2017).

15 Stefan Themerson, O potrzebie tworzenia widzeń (Warszawa: CSW Zamek Ujazdowski, 2008).

16 Themerson, O potrzebie tworzenia widzeń, 67

17 Stefan Themerson, Wariacje na temat, [w:] Stefan Themerson, Wiersze wybrane 1939‒1945 (Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2000), 137.

18 Stefan Themerson, Logic, Labels and Flesh (London: Gaberbocchus, 1974) 160. Przytaczam ten fragment tekstu Themersona w tłumaczeniu Ewy Kraskowskiej zamieszczonym w książce: Ewa Kraskowska, Tyłem ale naprzód Studia i szkice o Themersonach (Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2018), 56.

19 Themerson, Logic, Labels and Flesh, 161. Cytowany fragment w tłumaczeniu Ewy Kraskowskiej został opublikowany w książce: Kraskowska, Tyłem ale naprzód Studia i szkice o Themersonach, 56.

20 Themerson, Hau! Hau! czyli kto zabił Ryszarda Wagnera, 35.

21 Immanuel Kant, Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która ma wystąpić jako nauka; Ugruntowanie metafizyki moralności; Metafizyczne podstawy przyrodoznawstwa; Krytyka praktycznego rozumu, [w:] Immanuel Kant, Dzieła zebrane, tom III (Toruń: Wydawnictwo UMK 2012).

22 Św. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles. Prawda wiary chrześcijańskiej w dyskusji z poganami, innowiercami i błądzącymi, tłum. Zofia Włodek, Włodzimierz Zega (Poznań: Wydawnictwo W drodze, 2003, 2007, 2011).

23 Wolter, Kandyd, czyli optymizm, tłum. Tadeusz Boy Żeleński (Warszawa: Iskry, 2018).

24 Wolter, Zadig, czyli los, [w:] Wolter, Powiastki filozoficzne, tłum. Tadeusz Boy Żeleński (Warszawa-Kraków-Poznań: Gebethner i Spółka, 1917).

25 Denis Diderot, Kubuś fatalista i jego pan, tłum. Tadeusz Boy Żeleński (Warszawa: Iskry, 2018).

26 Ignacy Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1973).

27 Stefan Themerson, Przygody Pędrka Wyrzutka (Warszawa: Iskry, 2002), 5–6. Zob. też: Stefan Themerson, The Adventures of Peddy Bottom, drawings by Franciszka Themerson (Amsterdam: Gaberbocchus Press/De Harmonie 2003), 8–9.

28 Stefan Themerson, Wyspa Hobsona, tłum. Ewa Kraskowska (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1997). Zob. też: Stefan Themerson, Hobson’s Island (London–Boston: faber and faber, 1988).

29 Juliusz Verne, 20 000 mil podmorskiej żeglugi, t. 1‒2, tłum. Bolesław Kielski (Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2010).

30 Juliusz Verne, Tajemnicza wyspa, t. 1-2, tłum. Bolesław Kielski (Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2010).

31 Platon, Timaios, tłum. Władysław Witwicki (Warszawa: Wydawnictwo Marek Derewiecki, 2021).

32 Platon, Kritias, tłum. Władysław Witwicki (Warszawa: Wydawnictwo Marek Derewiecki, 2021).

33 Francis Bacon, Nowa Atlantyda i Z wielkiej odnowy, Wiktor Kornatowski, Jan Wikarjak (Kościerzyna: Wydawnictwo: ALFA, 1995)

34 Tomasz Morus, Utopia, tłum. Kazimierz Abgarowicz (Poznań: Instytut Wydawniczy „Kultura”, 1947).

35 Thomas Campanella, Państwo Słońca, tłum. Wiktor Kornatowski (Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1954)

36 Jonathan Swift, Podróże Guliwera, tłum. Jan Kott,(Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1957).

37 Themerson, Wyspa Hobsona, 51‒52. Zob. też: Themerson, Hobson’s Island, 38.

38 Themerson, Wyspa Hobsona, 58. Themerson, Hobson’s Island, 43–44.

39 Themerson, Faktor T, 49.

40 Themerson, Faktor T, 50.

---

POBIERZ tekst w pliku PDF